Τρίτη 19 Ιουλίου 2011

ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ ΕΠΙΘΈΤΩΝ/ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ- ΘΕΩΡΙΑ

                                                                  ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ
                                    ΕΠΙΘΕΤΩΝ- ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ
Υπάρχουν τρεις βαθμοί για τα επίθετα και τα επιρρήματα: ο θετικός, ο συγκριτικός και ο υπερθετικός.               

                                            Ι.  Επίθετα
                                            
Α. Ομαλά παραθετικά
Οι καταλήξεις των παραθετικών είναι:
-          τερος, -τερα, -τερον= για το συγκριτικό
-          τατος, - τατη, -τατον=  για τον υπερθετικό

Επισημάνσεις:
" Στα παραθετικά σε –ότερος, - ότατος ο χαρακτήρας –ο του θέματος:
α) διατηρείται, όταν η συλλαβή μπροστά από το –ο είναι φύσει ή θέσει μακρόχρονη.

Φύσει μακρόχρονη: μια συλλαβή είναι φύσει μακρόχρονη, όταν περιλαμβάνει ένα μακρόχρονο φωνήεν, όπως το ω και το η  (ή κάποιο από τα δίχρονα όπως το α  το υ και το ι, όταν είναι μακρά)  ή  κάποια μακρόχρονη δίφθογγο όπως τα αι, οι, ει, αυ, ευ, ηυ, ου, ᾳ

Θέσει μακρόχρονη: μια συλλαβή είναι θέσει μακρόχρονη, αν έχει βραχύχρονο φωνήεν όπως το ο και το ε  ή όπως το α  το υ και το ι ( όταν είναι βραχύχρονα) αλλά ύστερα από αυτό ακολουθούν στην ίδια λέξη δύο ή περισσότερα σύμφωνα ή ένα διπλό σύμφωνο (ξ, ψ, ζ).

Παραδείγματα:
φύσει μακρόχρονες συλλαβές
ξηρός, ξηρ- ότερος , ξηρ-ότατος
γενναῖος, γεναι-ότερος, γενναι- ότατος*         

Σημείωση: Οι δίφθογγοι θεωρούνται μακρόχρονες, με εξαίρεση την αι και την οι, ο οποίες, όταν είναι το τέλος μιας λέξης θεωρούνται βραχύχρονες.

θέσει μακρόχρονες συλλαβές
(στο πρώτο παράδειγμα μετά το βραχύ φωνήεν  ακολουθούν δύο σύμφωνα, ενώ στο δεύτερο   παράδειγμα ακολουθεί ένα διπλό)
σεμνός, σεμν-ότερος, σεμν-ότατος            (2 σύμφωνα)
ἔνδοξ-ος, ἐνδοξ-ότερος, ἐνδοξ-ότατος       (διπλό)      


β) εκτείνεται σε –ω, όταν η συλλαβή μπροστά από το –ο είναι βραχύχρονη.

Παραδείγματα:
νέος, νε-ώτερος, νε- ώτατος 
σοφός, σοφ-ώτερος, σοφ-ώτατος               
                 
( Τα ε και ο είναι βραχέα φωνήεντα. Επίσης δεν έπονται της  συλλαβής    περισσότερα από ένα σύμφωνα ή ένα διπλό.)               

Εξαίρεση στον παραπάνω κανόνα είναι τα επίθετα: στενός, κενός, ξερός
στενός, στεν-ότερος, στεν-ότατος " αν και η προηγούμενη συλλαβή είναι βραχεία, και δεν έπονται περισσότερα από ένα σύμφωνα ή ένα διπλό, δεν σχηματίζει παραθετικά σε στεν -ώτερος,  στεν- ώτατος                      
                            
Ø      Η συλλαβή με δίχρονο θεωρείται συνήθως βραχύχρονη. Παραδείγματος χάριν στο επίθετο « ἥσυχος» το «υ» είναι βραχύ. Επομένως τα παραθετικά του στους άλλους δύο βαθμούς είναι «ἡσυχώτερος», «ἡσυχώτατος».

Ø      Επίσης είναι  βραχύχρονη συλλαβή στα επίθετα που λήγουν σε :
1.      -κος (μαλακός- μαλακώτερος- μαλακώτατος)
2.      -λος(ὁμαλός- ὁμαλώτερος-ὁμαλώτατος)
3.      -νος (πιθανός- πιθανώτερος- πιθανώτατος)
4.      -ρος ( μιαρός- μιαρώτερος- μιαρώτατος)
5.      -τος(δυνατός- δυνατώτερος- δυνατώτατος)
6.      -ος (ἄξιος- ἀξιώτερος - ἀξιώτατος)
7.      -μος (ὠφέλιμος- ὠφελιμώτερος- ὠφελιμώτατος)
8.      -κος ( ἄδικος- ἀδικώτερος- ἀδικώτατος)
9.      -νος
10.  -ρος (γλαφυρός- γλαφυρώτερος- γλαφυρώτατος)

Εξαιρέσεις ( με το δίχρονο της παραλήγουσας μακρό) :
1)Τα επίθετα:
1.      τρᾱνός  
2.      ἀνιᾱρός
3.      φλύᾱρος
4.      ἄκρᾱτος
5.      ἀνίᾱτος
6.      ἐπάρᾱτος
7.      ἰσχῡρός

Παραδείγματα
πιθανός- πιθανώτερος- πιθανώτατος
αλλά
τρᾱνός – τρανότερος- τρανότατος
μιαρός- μιαρώτερος- μιαρώτατος
αλλά
ἀνιᾱρός- ἀνιαρότερος- ἀνιαρότατος
φλύᾱρος- φλυαρότερος- φλυαρότατος
δυνατός- δυνατώτερος- δυνατώτατος
αλλά
ἄκρᾱτος- ἀκρατότερος- ἀκρατότατος
ἀνίᾱτος- ἀνιατότερος- ἀνιαρότατος
ἐπάρᾱτος- ἐπαρατότερος- ἐπαρατότατος
γλαφυρός- γλαφυρώτερος- γλαφυρώτατος
αλλά
ἰσχυρός- ἰσχυρότερος- ἰσχυρότατος




2)      Τα επίθετα:
1.      λιτός
2.      ἀκριβός
3.      ψιλός
4.      στυφός
5.      πρᾶος

3) Επίθετα σύνθετα με δεύτερο συνθετικό τα ουσιαστικά:
1.      –θυμός
2.      -κῦρος
3.      –κίνδυνος
4.      -νίκη
5.      -λύπη
6.      -τιμή
7.      -ψυχή

Παράδειγμα:
ἔντιμος ( έχει δεύτερο συνθετικό τη λέξη τιμή. Επομένως το δίχρονο «ι» είναι μακρό)
Άρα :ἔντιμος- ἐντιμότερος- ἐντιμότατος

Συνοπτικός κανόνας:
Τα δίχρονα των επιθέτων πριν την κατάληξη είναι βραχέα με εξαίρεση τα :
1)      τρανός, ἀνιαρός, φλύαρος, ἄκρατος, ἀνίατος, ἐπάρατος, ἰσχυρός
2)      λιτός ,ἀκριβός, ψιλός, στυφός, πρᾶος
3)      τα σύνδετα με τις λέξεις:
θυμός, -κύρος, - κίνδυνος, - νίκη,- λύπη,- τιμή, - ψυχή

                              Αναλογικός σχηματισμός παραθετικών

έστερος, -έστατος
1.      Τα παραθετικά των επιθέτων που λήγουν σε -ων, -ων, -ον ( γεν. –ονος) π.χ εὐδαίμων, εὐδαιμονέστερος, εὐδαιμονέστατος- σώφρων, σωφρονέστερος, σωφρονέστατος.
2.      Τα παραθετικά των επιθέτων που λήγουν σε -ης, -ης, -ες.  Π.χ ἀληθής- ἀληθέστερος- ἀληθέστατος
3.      Τα επίθετα
ἄσμενος," ἀσμενέστερος- ἀσμενέστατος ( αλλά και ἀσμενώτερος- ἀσμενώτατος)
ἄκρατος, "ἀκρατέστερος- ἀκρατέστατος ( αλλά και ἀκρατότερος- ἀκρατότατος)
ἐρρωμένος"ἐρρωμενέστερος- ἐρρωμενέστατος
πένης"πενέστερος- πενέστατος
χαρίεις"χαριέστερος- χαριέστατος

ούστερος,-ούστατος
1.      Το επίθετο ἁπλοῦς
2.      Όσα επίθετα έχουν ως δεύτερο συνθετικό νοῦς ( εὔνους, δύσνους)
ἁπλοῦς- ἁπλούστερος- ἁπλούστατος
εὔνους- εὐνούστερος- εὐνούστατος
αίτερος, -αίτατος
Τα επίθετα:
 παλαιός" παλαίτερος- παλαίτατος
γεραιός" γηραίτερος-γηραίτατος( με αποβολή του –ο )
σχολαῖος" σχολαίτερος-σχολαίτατος( με αποβολή του –ο)
ἴσος" ἰσαίτερος- ἰσαίτατος
αλλά ἄνισος- ἀνισώτερος- ἀνισώτατος
ἴδιος" ἰδιαίτερος- ἰδιαίτατος
μέσος" μεσαίτερος- μεσαίτατος
ὄρθιος" ὀρθιαίτερος- ὀρθιαίτατος
ὄρθριος" ὀρθριαίτερος- ὀρθριαίτατος
ὄψιος" ὀψιαίτερος- ὀψιαίτατος
πλησίος" πλησιαίτερος- πλησιαίτατος
πρῷος" πρῳαίτερος- πρῳαίτατος
προὔργου" προὐργιαίτερος-προὐργιαίτατος
εὔδιος" εὐδιαίτερος- εὐδιαίτατος
συχος " ἡσυχαίτερος- ἡσυχαίτατος ( και ἡσυχώτερος- ἡσυχώτατος)
φίλος" φιλαίτερος- φιλαίτατος
και φίλτερος και φίλιων - φίλτατος

ίστερος, -ίστατος
Τα μονοκατάληκτα επίθετα, όπως:
ἅρπαξ" ἁρπαγίστερος- ἁρπαγίστατος
βλάξ" βλακίστερος- βλακίστατος
λάλος" λαλίστερος- λαλίστατος
κλέπτης" κλεπτίστερος- κλεπτίστατος
πλεονέκτης" πλεονεκτίστερος- πλεονεκτίσταοτος
ἄχαρις" ἀχαρίστερος- ἀχαρίστατος

Β. Ανώμαλα παραθετικά
  1. Ανώμαλα λέμε τα παραθετικά μερικών επιθέτων, επειδή σχηματίζονται από μία ή περισσότερες ρίζες, διαφορετικές από τη ρίζα του θετικού βαθμού.
    Τα παραθετικά αυτά έχουν καταλήξεις:
–(ι)ων, -(ι)ων, -(ι)ον για το συγκριτικό και
-(ι)στος, (ι)στη, -(ι)στον για τον υπερθετικό.
Τα κυρίως ανώμαλα παραθετικά επιθέτων είναι τα εξής:


Θετικός
Συγκριτικός (αρσ. και θηλ.)
Συγκριτικός (ουδ.)
Υπερθετικός
1 ἀγαθός-ή-όν
ὁ/ἡ ἀμείνων
ὁ/ἡ λῴων
ὁ/ἡ κρείττων
ὁ/ἡ βελτίων
τό ἄμεινον
τό λῷον
τό κρεῖττον
τό βέλτιον 
ἄριστος-η-ον
λῷστος-η-ον
κράτιστος-η-ον
βέλτιστος-η-ον
2. αἰσχρός-ά-όν
ὁ/ἡ αἰσχίων
τό αἴσχιον
αἴσχιστος-η-ον
3. καλός-ή-όν
ὁ/ἡ καλλίων
τό κάλλιον
κάλλιστος-η-ον
4.  μικρός-ά-όν
ὁ/ἡ μικρότερος-α
ὁ/ἡ ἐλάττων
ὁ/ἡ ττων
τό μικρότερο
τό ἔλαττον
τό ἧττον
μικρότατος-η-ον
ἐλάχιστος-η-ον
κιστα (επίρ.)
5. ὀλίγος-η- ον
ὁ/ἡ μείων
τό μεῖον
ὀλίγιστος-η-ον
6. μακρός-ά-ον
ὁ/ἡ μακρότερος-α-ον
τό μακρότερον
μακρότατος-η-ον
μήκιστος-η-ον
7. πολύς- πολλή-πολύ
ὁ/ἡ πλείων
τό πλέον
πλεῖστος-η-ον
8. ταχύς- ταχεῖα- ταχύ
ὁ/ἡ θάττων
τό θᾶττον
τάχιστος-η-ον
9. κακός-ή-όν
ὁ/ἡ κακίων
ὁ/ἡ χείρων
τό κάκιον
τό χεῖρον
κάκιστος
χείριστος
10. άδιος-α-ον
ὁ/ἡ ᾷων
τόᾷον
ᾷστος-η-ον
11. μέγας- μεγάλη- μέγα
ὁ/ἡ μείζων
τό μεῖζον
μέγιστος-η-ον
12. ἡδύς- εῖα- ύ
ὁ/ἡ ἡδίων
τό ἥδιων
ἥδιστος-η-ον
13.ἐχθρός- ά -όν
ὁ/ἡ ἐχθίων
και ἐχθρότερος
τό ἔχθιον
ἔχθιστος-η-ον
ἐχθρότατος


Ο συγκριτικός βαθμός των επιθέτων αυτών είναι δικατάληκτα τριτόκλιτα επίθετα και κλίνονται ανάλογα:
                               Αρσενικά- θηλυκά                                Ουδέτερο

                  Ενικός
               Πληθυντικός
Ονομ.
Γεν.
Δοτ.
Αιτ.
κλητ.
ὁ,           βελτίων
τοῦ, τῆς   βελτίονος
τῷ, τῇ      βελτίονι/βελτίω
τόν, τήν  βελτίονα
ὦ              βέλτιον
τό        βέλτιον
τοῦ      βελτίονος
τῷ       βελτίονι
τό        βέλτιον
ὦ         βέλτιον

                  Ενικός
               Πληθυντικός
Ονομ.
Γεν.
Δοτ.
Αιτ.
κλητ.
οἱ, αἱ         βελτίονες/βελτίους    
τῶν            βελτιόνων
τοῖς, ταῖς  βελτίοσι
τους, τάς  βελτίονας/ βελτίους
ὦ                βελτίονες / βελτίους

τά          βελτίονα/βελτίω
τῶν        βελτιόνων
τοῖς        βελτίοσι
τά           βελτίονα /βελτίω
ὦ            βελτίονα /βελτίω

Γ. περιφραστικά παραθετικά
Ø      Σχηματίζονται περιφραστικά στο συγκριτικό βαθμό από το ποσοτικό επίρρημα «μᾶλλον»  και το θετικό βαθμό του επιθέτου και στον υπερθετικό από  τον υπερθετικό βαθμό του ποσοτικού επιρρήματος «μάλιστα» και το θετικό βαθμό του επιθέτου.
Ø      Σχηματίζουν περιφραστικά παραθετικά:
1)Όλα τα επίθετα που σχηματίζουν μονολεκτικά παραθετικά, σχηματίζουν και περιφραστικά.
2)Οι μετοχές.
Π.χ δυνάμενος, μᾶλλον δυνάμενος, μάλιστα δυνάμενος
συμφέρων, μᾶλλον συμφέρων, μάλιστα συμφέρων
ὠφελῶν, μᾶλλον ὠφελῶν, μάλιστα ὠφελῶν
3) το μονοκατάληκτα επίθετα που χρησιμοποιούνται και ως ουσιαστικά.
εἴρων, μᾶλλον εἴρων, μάλιστα εἴρων
ἔνδακρυς, μᾶλλον ἔνδακρυς, μάλιστα ἔνδακρυς
εὔελπις μᾶλλον εὔελπις μάλιστα εὔελπις
κόλαξ μᾶλλον κόλαξ μάλιστα κόλαξ
ὑβριστής, μᾶλλον ὑβριστής, μάλιστα ὑβριστής
φιλόφελως, μᾶλλον φιλόφελως, μάλιστα φιλόφελως

Δ. ελλειπτικά παραθετικά
Τα περισσότερα ελλειπτικά παραθετικά παράγονται από επιρρήματα, προθέσεις ή μετοχές. Σε μερικά λείπει ο θετικός βαθμός ή και ένας από τους  άλλους δύο βαθμούς.


Συγκριτικός
Υπερθετικός
(ἄνω)
ἀνώτερος
ἀνώτατος
(κάτω)
κατώτερος
κατώτατος
(πρό)
πρότερος
πρῶτος
(ὑπέρ)
ὑπέρτερος
ὑπέρτατος
(ἐπικρατῶν)
ἐπικρατέστερος
-
(προτιμῶν)
προτιμότερος
-
-
ὕστερος
ὕστατος
-
-
ὕπατος
-
-
ἔσχατος

Δεν σχηματίζουν παραθετικά:
1) Όσα δηλώνουν:
- ύλη: λίθινος, γήινος, ἀργυροῦς κά.
-τοπική/χρονική σχέση: χερσαῖος, θαλάσσιος, θερινός, ἡμερήσιος κά.
-μέτρο: χερσαῖος, πηχυαῖος,
-καταγωγή/συγγένεια: πατρ ῷος, μητρῷος κ.ά.
-μόνιμη κατάσταση: θνητός, νεκρός κ.ά.
2) Μερικά σύνθετα με α’ συνδετικό το στερητικό –ἀ: ἀθάνατος, ἄψυχος, ἄυλος, ἄυπνος
3) Μερικά σύνθετα με α’ συνδετικό τα πᾶς, ὑπέρ: πάνσοφος, πάντιμος, πάγκαλος- ὑπερμεγέθης, ὑπέρλαμπρος

                                    ΙΙ.  Επιρρήματα
Τα επιρρήματα που παράγονται από επίθετα στο θετικό βαθμό έχουν κατάληξη – ως( όπως στη γενική πληθυντικού μόνο που αντί για «ν» βάζουμε «ς»). Στο συγκριτικό βαθμό σχηματίζονται όπως στην αιτιατική ενικού, ουδετέρου γένους συγκριτικού βαθμού και στον υπερθετικό, όπως στην αιτιατική πληθυντικού, ουδετέρου γένους, υπερθετικού βαθμού.

Επίθετο
                                    Επίρρημα 

Θετικός
Συγκριτικός
Υπερθετικός           
δίκαιος
δίκαιως
δικαιότερον
δικαιότατα
σοφός
σοφῶς
σοφώτερον
σοφώτατα
ἀληθής
ἀληθῶς
ἀληθέστερον
ἀληθέστατα
σώφρων
σωφρόνως
σωφρονέστερον
σωφρονέστατα
ἡδύς
ἡδέως
ἥδιον
ἥδιστα
καλός
καλῶς
κάλλιον
κάλλιστα


Τα επιρρήματα εὖ, ὀλίγον, πολύ σχηματίζουν το συγκριτικό και τον υπερθετικό βαθμό με βάση τα επίθετα στα οποία ανήκουν.

                                           Επιρρήματα
Επίθ.
Θετικός
Συγκριτικός
Υπερθετικός

ἀγαθός
εὖ
ἄμεινον
κρεῖττον
βέλτιον 
ἄριστα
κράτιστα
βέλτιστα
ὀλίγος
ὀλίγον
ἔλαττον
μεῖον
ἧττον
ἐλάχιστα
ὀλίγιστα
κιστα
πολύς
πολύ
πλέον
πλεῖστα
(ή πλεῖστον)

Το επίρρημα μάλα:

Θετικός
Συγκριτικός
Υπερθετικός
μάλα
μᾶλλον
μάλιστα

Τα τοπικά επιρρήματα παίρνουν καταλήξεις –τέρω, τάτω


Συγκριτικός
Υπερθετικός
ἄνω
ἀνωτέρω
ἀνωτάτω
ἄπωθεν
ἀπωτέρω
ἀπωτάτω
ἐγγύς


ἐγγυτέρω
ἐγγύτερον
ἔγγιον
ἐγγυτάτω
ἐγγύτατα
ἔγγιστα
ἔξω
ἐξωτέρω
ἐξωτάτω
ἔσω
ἐσωτέρω
ἐσωτάτω
κάτω
κατωτέρω
κατωτάτω
πόρρω
πoρρωτέρω
πόρρωτάτω
πέρα
περαιτέρω
-

Τα χρονικά επιρρήματα με τις παραγωγικές καταλήξεις : - (αί)τερον, - (αί)τατα


Συγκριτικός
Υπερθετικός
πάλαι
παλαίτερον
παλαίτατα
πρωί
πρωιαίτερον ή
πρῳαίτερον
πρωιαίτατα ή
πρῳαίτατα
ὀψε
ὀψιαίτερον
ὀψιαίτατα

                                                                                                                 Επιμέλεια: Γεροντάκη Ελισάβετ