ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ- ΘΕΩΡΙΑ

                                       Κ Α Τ Η Γ Ο Ρ Ο Υ Μ Ε Ν Ο

Κατηγορούμενο είναι ο προσδιορισμός ο οποίος με τη μεσολάβηση του συνδετικού ρήματος* ,(ή κάποιου μη συνδετικού που όμως έχει ρόλο συνδετικό ) αποδίδει στο προσδιοριζόμενο μια ιδιότητα ή ποιότητα. 

ΕΙΔΗ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΥ:

1. (απλό) κατηγορούμενο
2.  γενική κατηγορηματική
3.  παραβολικό κατηγορούμενο

4.    επιρρηματικό κατηγορούμενο

5.    προληπτικό κατηγορούμενο

 *ΣΥΝΔΕΤΙΚΑ  ΡΗΜΑΤΑ

Τα συνδετικά ρήματα συνδέουν το κατηγορούμενο, κυρίως με το υποκείμενο αλλά και με το αντικείμενο. Από τα συνδετικά ρήματα εξαρτώνται το απλό κατηγορούμενο (του υποκειμένου ή του αντικειμένου), το παραβολικό κατηγορούμενο και η γενική κατηγορηματική (όχι το επιρρηματικό και το προληπτικό κατηγορούμενο.)

Τα συνδετικά ρήματα από τα οποία εξαρτάται το κ-ο του υποκειμένου είναι:

·  Τα συνώνυμα του «εἰμί»: ὑπάρχω, γίγνομαι, διάγω, διατελῶ( =είμαι συνεχώς), διαγίγνομαι, ἐκβαίνω, ἀποβαίνω ,τυγχάνω( =αποβαίνω ,καταντώ), μένω, διαμένω, πέφυκα (=είμαι από τη φύση μου), ἔφυν( =υπήρξα από τη φύση μου), καθίσταμαι (=συμβαίνω)

·  Τα ρήματα εκλογής(προχειριστικά)στη μέση φωνή/διάθεση:  ἐκλέγομαι, χειροτονοῦμαι, αἱροῦμαι, λαγχάνω, ψηφίζομαι, ἀποδείκνυμαι(= διορίζομαι, αναδεικνύομαι)

·  Τα κλητικά ρήματα στη μέση φωνή/διάθεση: λέγομαι, ὀνομάζομαι, καλοῦμαι, προσαγορεύομαι, ἀκούω

·  Τα δοξαστικά ρήματα κυρίως στη μέση φωνή: δοκῶ, φαίνομαι, ὑπολαμβάνομαι, νομίζομαι, πιστεύομαι, κρίνομαι ,ἁλίσκομαι, (πιάνομαι, θεωρούμαι) εὑρίσκομαι(θεωρούμαι)  ,λαμβάνομαι (πιάνομαι, θεωρούμαι).

Τα συνδετικά ρήματα από τα οποία εξαρτάται το κ-ο του αντικειμένου είναι:

·  Τα ρήματα καθίστημι, τίθημι, λαμβάνω, δίδωμι, ποιῶ -ποιοῦμαι, πράττω, ἔχω παρέχω , ἐῶ, κτῶμαι ,ἀπεργάζομαι, κατασκευάζομαι δέχομαι, διασώζω ,διαφυλάττω κ.α

·  Τα ενεργητικά που σημαίνουν «εκλέγω»: αἱροῦμαι ,ἀποδείκνυμι καθίστημι κ.α

·  Τα κλητικά: καλῶ, ὀνομάζω, προσαγορεύω κ.α

·  Τα δοξαστικά : νομίζω, κρίνω, ἡγοῦμαι κ.α

Τα παραπάνω ρήματα παίρνουν κτγ του αντικ. σε αιτ .το ρήμα χρῶμαι όμως παίρνει κτγ του αντικ. σε δοτική

1. ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ(απλό)

 Το απλό κατηγορούμενο εξαρτάται από τα συνδετικά ρήματα  και είναι στο ίδιο γένος, αριθμό και πτώση με το υποκείμενο –αντικείμενο που προσδιορίζει( υπάρχουν και εξαιρέσεις) .Το  κατηγορούμενο μπορεί να είναι:

-ουσιαστικό¹                                               ŠΚῡρός ἐστι βασιλεύς. 

     -επίθετο²                                                         ŠΣωκράτης ἐστί σοφός.                                                   

-αντωνυμία                                  Š Πάτερ εἰμί σός.(=δικός σου)

-αριθμητικό                                ŠΟἱ στρατηγοί ἦσαν δέκα.

-μετοχή                                       ŠΟὗτός ἐστι ὁ φέρων τά ὅπλα.

-απαρέμφατο                              ŠΤό λακωνίζειν ἐστι φιλοσοφεῖν.

-επίρρημα                                   ŠΜάτην ἐστι το μεμνῆσθαι περί τούτων.

-ολόκληρη πρόταση                   ŠὉ Φίλιππός ἐστι ὅ  τι ἄν τις εἴποι.

- εμπρόθετος προσδιορισμός³    ŠΟἱ ἐπιόντες ἦσαν ἀμφί τούς τριάκοντα.

 

1. το κατηγορούμενο, όταν είναι ουσιαστικό δεν παίρνει άρθρο  , μερικές φορές όμως είναι έναρθρο:

-          όταν παρουσιάζεται ως κάτι γνωστό

-          όταν πρόκειται να  δηλωθεί ότι το προσδιοριζόμενο είναι πράγματι αυτό που σημαίνει το κατηγορούμενο.

2. το κατηγορούμενο εξαρτάται από συνδετικό ρήμα , αναφέρεται ή στο υποκείμενο ή στο  αντικείμενο και  συμφωνεί σε  πτώση  γένος και  αριθμό με το προσδιοριζόμενο .

Παράδ.  οὗτός ἐστι δίκαιος (το κτγ είναι επίθετο και συμφωνεί σε γένος, αριθμό και πτώση με  το υποκ.)

Αλλά:

        Παραδ ‚ αἱ μεταβολαί εἰσι λυπηρόν. (Y :αἱ μεταβολαί .Ρ: εἰσι ΚΤΓ: λυπηρόνŠδεν συμφωνεί σε γένος  και αριθμό). Ουσιαστικά δεν υπάρχει ανωμαλία γιατί η λέξη “λυπηρόν” είναι ε.π στο κτγ “πράγμα” το οποίο παραλείπεται(βλ. παρακάτω)  Σε αυτήν την πρόταση ή θα εννοήσουμε το κτγ που παραλείπεται (πράγμα) και το λυπηρόν ε.π του κτγ ή θα θεωρήσουμε το “λυπηρόν” κτγ στη θέση της λέξης “πράγμα” χωρίς να αναφέρουμε ότι το «πράγμα» είναι το εννοούμενο κτγ που παραλείπεται.

3. το κατηγορούμενο ,όπως και το υποκείμενο , μερικές φορές όταν δηλώνει  το «περίπου» μπορεί να εκφέρεται με εμπρόθετο προσδιορισμό.

-εἰς, ἀμφί, πρός, ὑπέρ, κατά ,ὡς + αιτιατική

         -ὡς, ὥσπερ +κατηγορούμενο

         -ἐν +δοτική .Σε αυτήν την περίπτωση ή θα θεωρήσουμε τον εμπρόθετο προσδ. κατηγορούμενο ή θα εννοήσουμε τη λέξη «ἄνδρας» ή «ἀνδράσι»(ἐν+ δοτ.) ως κατηγορούμενο, και ο εμπρόθετος θα δηλώνει απλώς το “περίπου”.

ΟΤΑΝ ΤΟ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ ΔΕ ΣΥΜΦΩΝΕΙ ΜΕ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ- ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΣΕ ΓΕΝΟΣ, ΠΤΩΣΗ ΚΑΙ   ΑΡΙΘΜΟ.

                                                    ΕΞΑΙΡΕΣΕΙΣ

§         Όταν το κ-ο είναι ουσιαστικό ή αντωνυμία  τότε τυχαία θα  συμφωνεί σε γένος και αριθμό

Παράδ. Μέγαρά  ἐστι πόλις.

               Τεγέα ἐστι πόλις.     

               Αἱ  μεταβολαί εἰσί λυπηρόν πράγμα.

§         Όταν το υποκείμενο είναι αφηρημένη ή βαρύνουσα έννοια , το κ-ο θα είναι σε ουδέτερο γένος. Έτσι προσδίδεται κύρος στο κ-ο.

Παράδ. Εἰρήνη μέγιστόν ἐστι.

§         Όταν στην πρόταση έχουμε περισσότερα από ένα υποκείμενα έμψυχα και διαφορετικού γένους, τότε το κ-ο μπαίνει σε πληθυντικό αριθμό και στο ισχυρό γένος( το αρσενικό είναι πιο ισχυρό του θηλυκού και το θηλυκό πιο ισχυρό του ουδετέρου).

Παράδ .Ἑρμῆς καί Ἀφροδίτη ἦσαν παρόντες.

§         Όταν τα υποκείμενα είναι περισσότερα από ένα και δηλώνουν έννοια αφηρημένη ,τότε το κ-ο είναι σε πληθυντικό αριθμό και σε ουδέτερο γένος.

Παράδ. Αἰδώς καί φόβος ἔμφυτα τοῖς ἀνθρώποις εἰσί.

§         Όταν έχουμε έμψυχα και άψυχα υποκείμενα , τότε το κ-ο μπαίνει στο γένος των εμψύχων.

Παράδ. Ἀνὴρ καί αἰδώς ἰσχυροὶ ἐν ταῖς πόλεσίν εἰσι.

§         Όταν στην πρόταση το κανονικό κατηγορούμενο είναι το ουσιαστικό «πράγμα» το οποίο παραλείπεται  , παίρνει τη θέση του ως κ-ο το επίθετο που το προσδιορίζει. Τότε το επίθετο που είναι σε θέση κατηγορουμένου δε συμφωνεί σε γένος και αριθμό με το υποκείμενο- αντικείμενο αλλά με το πράγμα.

§         Τέλος, εξαιρείται της συμφωνίας στην πτώση ,η γενική κατηγορηματική.

Παράδ. Τὸ τεῖχος ἦν τῆς πόλεως.

2. γενικη κατηγορηματικη

Είναι μορφή του απλού κατηγορουμένoυ και η μόνη περίπτωση που το κ-ο δε συμφωνεί σε πτώση , γένος, αριθμό με το υποκείμενο. Η γενική κατηγορηματική εξαρτάται πάντα από συνδετικά ρήματα , αναφέρεται μόνο στο υποκείμενο και μπορεί να δηλώνει:

-          Ύλη                             g ὁ ναός ἦν λίθου

-          Κτήση                           g ἡ οἰκία ἐστι τοῦ πατρός

-          Ιδιότητα                       g οἱ ποταμοί ἦσαν μεγάλου βάθους

-          Καταγωγή                    g Σωκράτης ἦν Σωφρονίσκου

-          Αξία                            g τά δῶρα ἦσαν δύο ταλάντων

-          Διαίρεση                     g οὗτοι ἦσαν τῶν Κορινθίων

3. ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ

Κατηγορούμενο της παραβολής λέγεται το κ-ο που συνοδεύεται από το ὡς ή το ὥσπερ (ως, σαν)και προέρχεται από τη σύμπτυξη αναφορικής και παραβολικής πρότασης.

Παραδ.   ἦσαν ὥσπερ ἐχθροί.

4. ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ

Το επιρρηματικό κατηγορούμενο δεν συντάσσεται με συνδετικά ρήματα αλλά  κυρίως με ρήματα που δηλώνουν δράση κίνηση ή σκόπιμη ενέργεια. Το επιρρηματικό κατηγορούμενο είναι τις περισσότερες φορές άναθρο επίθετο και σπάνια ουσιαστικό και ισοδυναμεί με επίρρημα το οποίο μπορεί να δηλώνει :

-τόπο                                  "οἱ στρατιῶται ἐσκήνωσαν ὑπαίθριοι

-χρόνο                                "ἀφίχθη δευτεραῖος

-τρόπο                                "ἄσμενος ἔπραξεν ταῦτα

-σειρά                                 "ἔπραξαν ταῦτα πρῶτοι

      -σκοπό                               "ἐστάλη διδάσκαλος

      επιρρηματικά κατηγορούμενα είναι συνήθως οι λέξεις:

      ἀντίος (=απέναντι, εχθρικός), αὐτόματος ,ἀργός, ἁθρόος, ἄπρακτος, ἄκριτος,  ἄκων, ἀκούσιος, ἀπότομος, ἄπρακτος, αὐτοκράτωρ(= με απόλυτη εξουσία), αὐτόνομος, αἰφνίδιος, ἄσμενος(=με χαρά),ἄφθονος, βοηθός, γέρων, δεύτερος, δευτεραῖος (τη δεύτερη μέρα) ,εἰρηνοποιός ,  ἑκών , ἑκούσιος ,ἐθελούσιος, ἐναντίος, ἐνιαύσιος (= ετήσιος), ἑσπέριος, θαλάσσιος,  μέγας, μέσος, μετέωρος, νέος ,σκοταῖος(= τη νύχτα),σύμβουλος, τελευταῖος, τριταῖος, φύλαξ ,ὅμορος (=γειτονικός),ὄρθριος, πελάγιος, πολύς ,πρότερος, πρῶτος, στρατηγός, σύμβουλος, ὑπαίθριος, ὑπόσπονδος (=με την προστασία της ανακωχής) , ὕστερος ,ὕστατος, χρόνιος

      του τρόπου:

      ἄκων, ἀκούσιος, ἐθελούσιος, ἀπότομος, ἑκών/ ἑκούσιος, ἁθρόος, ἀντίος, ἄσμενος,  ἄφθονος, ἐναντίος, ἄπρακτος, αὐτοκράτωρ, αὐτόνομος, ὑπόσπονδος, αὐτόματος ,ἀργός, μετέωρος, μέγας, ἄκριτος,  ὅμορος

     του χρόνου:

      γέρων, ἐνιαύσιος, ὄρθριος, νέος, σκοταῖος,  τριταῖος, δευτεραῖος, ἑσπέριος,

      του τόπου:

     βοηθός, θαλάσσιος,  πελάγιος, ὑπαίθριος,

      του σκοπού:

    βοηθός, εἰρηνοποιός ,  φύλαξ, στρατηγός, σύμβουλος,

     της σειράς:

     πρῶτος, δεύτερος, τελευταῖος, ὕστερος ,ὕστατος,

 5. ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΟ ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ

Το προληπτικό κατηγορούμενο (ή κατηγορούμενο του αποτελέσματος) φανερώνει το αποτέλεσμα της έννοιας του ρήματος και αποδίδεται κατά πρόληψη στο υποκείμενο ή το αντικείμενο του ρήματος. Μεταφράζεται με τα «ώστε»/ «ώστε να».To προληπτικό κατηγορούμενο είναι πάντα άναρθρο επίθετο και συντάσσεται με ρήματα που σημαίνουν μεταβολή αύξηση ή εξέλιξη του υποκειμένου ή του αντικειμένου.

-          Προληπτικό κατηγορούμενο του υποκειμένου δέχονται τα ρήματα:  αὔξομαι , τρέφομαι, πνέω, αἴρομαι ,ἐκδιδάσκομαι, παρασκευάζομαι, κομίζομαι, τείνω , ῥέω.

-          Προληπτικό κατηγορούμενο του αντικειμένου δέχονται τα ρήματα: αὔξω, αἴρω, τρέφω, παιδεύω, διδάσκω.

Π.χ  ὁ ἄνεμος ἔπνει ἐνάντιος

        ὁ ποταμός ἐρρύει μέγας

        αὐξάνω τήν δύναμιν μεγίστη